کاروانسراها و قلعه های قدیمی منطقه قمرود

[mostafameraji]

آثار تمدنی در محدوده کویر قم و دشت قمرود
در محدوده کویر قم نمونه هایی از محوطه های باستانی وجود دارد که نشانگر مظاهر فرهنگی و تمدنی این منطقه می باشد. این محوطه باستانی و تاریخی شامل بر تپه ها، کاروانسراها، قلعه ها، پل ها، میل ها، می باشد که نشانگر دیرینگی استقرار جامعه انسانی در این منطقه است. آنچه در ذیل می آید، نمونه هایی از آثار تمدن در کویر قم است که در طول تاریخ شکل گرفته است.

قره تپه
این محوطه باستانی در جنوب غربی روستای قمرود و با فاصله ای حداکثر یک کیلومتر از روستا واقع شده است. فاصله آن با جاده آسفالته قم به قمرود حدود 200 متر است. قره تپه بر روی پشته ای شکل گرفته که محصور در مزارع سرسبز و خرم است. این تپه 320 متر طول و 275 متر پنها دارد و بلندای آن 2/85 متر می باشد. در سال 1366 ه ش طرحی جهت بررسی و شناسایی منطقه قمرود به همت آقای کابلی باستانشناس میراث فرهنگی تدوین گردید که پس از تصویب مرحله اجرایی آن در زمستان 1367 هجری شمسی آغاز شد و بدین سان گروه باستانشناسی قمرود شکل گرفت. 400 کیلومتر مربع از منطقه قمرود مورد بررسی قرار گرفت و حدود 93 اثر مورد کاوش قرار گرفت. کهن ترین اثر به دوره پارینه سنگی و جدید ترین آن به دوره قاجار تعلق دارد. مهم ترین اثری که در منطقه قمرود مورد بررسی قرار گرفت، قره تپه بود که در آن سه لایه معماری شناسایی شد و آثار مختلفی از سفال این محوطه باستانی به دست آمد که حاکی از استقرار طولانی در این منطقه بوده است (هزاره 4 تا 6 قبل از میلاد)
از جمله آثار به دست آمده از این تپه میتوان به درفش استخوانی کوزه سفالی، خمره دهان بازو، ظروف سفالی متعلق به هزاره پنجم و ششم قبل از میلاد اشاره کرد. در این منطقه علاوه بر قره تپه میتوان به تپه البرز و آق تپه قشلاق نیز اشاره کرد.

قلعه های منطقه قمرود
در عصر قاجار اداره منطقه قمرود به شخصی به نام میرزا نظام غفاری (مهندس الممالک) واگذار شد. او نیز با سعی و کوشش فراوان این منطقه را آباد ساخت و مجموعه بناهایی را در منطقه ایجاد کرد که دقیقا با شرایط محیطی و جغرافیایی منطقه سازگار بود و در ساختمان آن اصول معماری ایرانی را نیز رعایت نمود.

کاشی های منطقه قمرود
میرزا نظام غفاری در آغاز جاده ای از قم به قمرود به طول 15 کیلومتر احداث کرد که در طول آن درختان توت و عر عر کاشته شد. که بعد از صد سال هنوز پا برجاست و در بهار و تابستان زیبایی خاصی به جاده میدهد. میرزانظام غفاری که خود اهل منطقه برز آباد کاشان بود، بسیاری مردم برز آباد را به منطقه قمرود آورد. میرزا نظام کاشی ها را در قلعه های چهار گانه ساکن نمود. از جمله در قمرود یک قلعه با حوض و بادگیر و بازارچه ای در کنارش ساخت و برای دو پسر خود دو قلعه سام آباد و مظفر آباد و برای دختر خود قلعه ملک آباد را بنا کرد و در کنار آن ها حمام برپا نمود. البته در کنار قلعه ملک آباد یک آسیاب احداث نمود که به احتوال قوی آسیاب آبی بوده که آثاری از آن نمانده و این نشانه فراوانی و وفور آب در ملک آباد بوده است. پس از میرزا نظام در منطقه دو طایفه کاسی و قمرودی شکل گرفت که همین اختلاف فرهنگ باعث درگیری هایی شده است. ناگفته نماند که پس از ماجرای نایب حسین کاشی، عده ای، از تفنگچیان او نیز بدین نواحی گریخته و ساکن شدند که بقیه السیف آنان پیرمرد کهنسالی بود معروف به علی فرنگی که در سال 1371 درگذشت. به طایفه، کاشی ها، بالا قمرودی و به ساکنان بومی که کرد و ترک هستند پایین قمرودی میگویند که طایفه کاشی ها از جهت مالی متمکن تر هستند. عمده ترین عمارت ها و قلعه هایی که در منطقه قمرود شکل گرفت عبارتند از:

1 بادگیر و عمارت حوضخانه قمرود
میرزا نظام غفاری پس از آن که به منطقه قمرود آمد برای سکونت خود قلعه و خانه اربابی بسیار زیبا برپا داشت. او با توجه به شرایط محیطی و جغرافیایی منطقه و رعایت اصول معماری این عمارت را بنا کرد. در حال حاضر از خانه اربابی فقط حوضخانه و بادگیر آن باقی مانده است که الهام گرفته از آثار منطقه کاشان است.

2 قلعه قمرود
این قلعه را میرزا نظام غفاری برای اسکان خانواده خود و اطرافیانش در جوار قلعه کهن قمرود که مربوط به دوره صفوی بود برپا داشت. قلعه دارای بازارچه ای بوده است. بنا دارای دو طبقه بوده و دارای حوضخانه و بادگیری نیز بوده است. این قلعه به دلیل گسترش روستای قمرود رو به ویرانی نهاده است

3 قلعه مظفر آباد
این قلعه را میرزا نظام غفاری در شرق روستای قمرود برای یکی از پسرانش به همین نام بنا کرد. قلعه دارای 5 برج است که 4 برج آن در چهار گوشه و یک برج در میانه ضلع شرقی قرار دارد. در قلعه به سمت غرب باز میشود و دارای یک حیاط مرکزی است که در چهار طرف آن حجره هایی با ایوانی به عرض بیش از یک متر قرار دارد. قلعه دارای دو حیاط خلوت است

4. قلعه ملک آباد
این قلعه را میرزا نظام برای دخترش بر پا داشت و در آن آسیابی نیز احداث کرده بود که اینک به جز نقش کوچکی از قلعه آثار دیگری از آن بر جای نیست و میتوان دریافت که قلعه از خشت و گل و دارای چهار برج در چهار گوشه بوده است. مزیت مهم قلعه ملک آباد وجود آسیاب آن بوده. زیرا در حقیقت این تنها آسیاب کل منطقه قمرود در عصر ناصرالدین شاه قاجار بوده است.

کاروان سراها
ساخت کاروان سرا با توجه به اوضاع و شرایط اقلیمی، اقتصادی از روزگاران قدیم در ایران مورد توجه بوده است.بنیان کاروان سراهای ایران از زمان هخامنشیان آغاز میشود. سپس سلوکی ها، پارت ها، و ساسانیان راه آن ها را ادامه میدهند. پس از اسلام نیز خصوصا در دوره سلجوقی و صفوی به دلیل وجود امنیت سیاسی و اقتصادی، تجارت و داد و ستد رونق گرفت، از این رو کاروان سراهایی در ایران به وجود آمد. منطقه قمرود به دلیل قرار گرفتن در موقعیت جغرافیایی خاص از قبل از اسلام تا عصر قاجاریه مورد توجه حکمرانان ایران واقع شد و کاروان سراهای متعددی در آن شکل گرفت که هدف از احداث آن رفاه کاروانیان و برخورد اندیشه ها و تبادل نظر درباره مسایل اجتماعی و آداب و رسوم ایرانیان بوده است.

کاروان سرای دیر گچی
این کاروان سرای قدیمی در 65 کیلومتری جنوب تهران و در جاده قدیم قم به ری که یکی از راه های مهم ارتباطی کشور بوده است، واقع شده است. بنای اولیه آن به روزگار ساسانیان میرسد، نقشه کاروانسرا، چهار ایوانی است و تنها راه ورودی آن قسمت جنوبی است. کاروانسرا، تقریبا مربع شکل و ابعاد آن، 108 * 109 متر است. چهار برج در چهار گوشه آن قرار دارد. در اطراف کاروانسرا بناهای متعددی شامل آب انبار، آسیاب، قبرستان، و ساختمان های خشتی، با ویژگی های گوناگون به چشم میخورد.

کاروان سرای کاج محمد آباد
این کاروان سرا از ورقه های سنگی برپا شده و طول آن 97 متر و عرض آن 95 متر است که دارای یک حیاط مرکزی از نوع بناهای چهار ایوانی است و دارای 7 برج تو خالی است. کاروان سرا حجره هایی در چهار طرف و در برخی از قسمت ها مال بند یا بار اندازی نیز دارد. سقف کاروانسرا از آجر و لاشه سنگ است. کاروان سرای کاج از آثار دوره سلجوقی است که در دوره های بعد نیز مورد مرمت و استفاده قرار گرفته است. سازندگان کاروانسرا در ساخت آن بسیار دقت نموده اند. آن ها پس از انتخاب سنگ و چیدن آن، سنگ ها را با ساروج بند کشی کرده اند. این کاروان سرا از جهت مصالح ساختمانی، و اطاق ها و همچنین از جهت سنگینی دیواره ها برای ایجاد مقاومت در برابر فشار طاق های گهواره ای و گنبد ها به کاروانسرای رباط کریم شباهت دارد. کاروان سرا دارای یک آب انبار در قسمت شرقی بوده که در زیر حجره و ایوان تعبیه شده است. گوشه شمال شرقی بنا در دو طبقه است که در این محدوده حجره ها و حیاط خلوتی ساخته بودند. در قسمت شرقی کارون سرا حیاطی است که 40 متر پهنا و 97 متر درازا دارد که ترکیب اصطبل در کنار اتاق ها کاملا روشن است.

قلعه گلی محمد آباد
این قلعه در حاشیه قمرود و در شمال کوه سفید و در جوار کاروان سرای کاج واقع است و این بنای تاریخی متعلق به دوره اشکانی است. قلعه 45 متر درازا و 29 متر پهنا دارد و بلندای باقیمانده آن در پاره ای از نقاط به ده متر میرسد. بنا در دامنه پوزه کوه شکل گرفته و دارای دو اشکوب است که با توجه به این که مسافرین در پی گذر از میان بیابان های ورامین و حاشیه وی وارد منطقه قم می شدند، جنبه حفاظتی داشته است.

کاروان سرای پل دلاک
در قسمت شمالی پل دلاک دو کاروانسرا با فاصله حدود 30 متر از یکدیگر قرار گرفته اند که یکی از آجر و دیگری از خشت و گل است. وضعیت دو کاروانسرا به نحوی است که پل دلاک در قسمت شمال و دقیقا در میان فضایی بین آن دو واقع است که دو رود قمرود و قره چای در این فاصله به هم پیوند خورده و تشکیل مسیله رود را میدهد.

کاروان سرای آجری
این کاروان سرا از نوع بناهای چهار ایوانی است که 55 متر طول و 45 متر عرض دارد. بنا ازآجر و ملاط ساروج ساخته شده است و سقف آن قوسی و گنبدی است. قدمت آن به دوره صفویه میرسد. سالم ترین قسمت های باقی مانده از بنا حجره ها و بدنه جنوبی آن می باشد که سه ورودی اصلی نیز در آن واقع شده است. بدنه جنوبی دارای 10 حجره و یک در ورودی در وسط آن است. صحن حیاط کاروانسرا در مرکز آن واقع شده و چهار ایوان اطراف آن تا حدودی قابل شناسایی است و در زیر آوارها مدفون است.

کاروانسرای گلی
این کاروانسرا در 30 متری شرق پل دلاک واقع شده و طول آن 23 و عرض آن 22 متر است. مصالح آن از خشت و گل است. سر در ورودی آن از آجر ساخته شده است و ساخت آن به عصر قاجار باز میگردد. کاروانسرای گلی دارای یک حیاط مرکزی است و گرداگرد آن حجره هایی است. فرم اصلی کاروانسرا مربع شکل با برج هایی در چهار گوشه آن بوده که متاسفانه دچار آسیب شده است.

پل دلاک
این پل در جاده کاروان روی تهران قم بر روی قره چای واقع گردیده است و راه کاروانی ری را به قم متصل میکرده است. پل در دامنه جنوبی کوه های دریاچه حوض سلطان قرار دارد و عمود بر مسیر رودخانه قره چای و کاروان سرای آجری دلاک است. پایه های اصلی پل از سنگ و پوشش تاق ها توسط آجر ساخته شده است. تغییرات فراوان مسیر آب در طول سالیان باعث آسیب های زیادی در ساختمان پل شده است. قدمت پل به اوایل دوره قاجار می رسد و احداث آن با احداث کاروان سرای آجری دلاک توسط امیر محمد حسین، حاکم قم همزمان است. پل دلاک شامل سه قسمت و 18 دهانه می باشد که آب برهای آن متفاوت و نیم دایره ای شکل بوده است.

کاروان سرای حوض سلطان
این کاروان سرا در بخش مرکزی و شرق چشمه شور و شمال دریاچه حوض سلطان واقع شده است. نقشه کاروان سرا به شکل مستطیل است و دارای چهار حیاط است. در داخل حیاط مرکزی آن ایوان های متعددی وجود دارد و در گوشه های حیاط اتاق های کوچکی دیده میشود. مصالح ساختمان آن از فاصله 20 کیلومتری به این مکان آورده شده است و چون به آب فراوانی نیاز داشته است، در کنار آن آب انباری دایره ای شکل به قطر 5 متر برپا کرده اند. از نظر قدمت این کاروانسرا متعلق به دوره های صفوی و قاجار است.

کاروان سرای پاسنگان
این کاروانسرا در کنار جاده قدیم قم کاشان قرار گرفته و به شکل مربع 50 * 50 متر است. پاسنگان از بناهای چهار ایوانی است و در چهار گوشه با چهار برج نیم دایره قرار دارد. کاروان سرا با تزیینات آجر کاری از آثار عصر صفوی و قاجار است و به علت این که این ناحیه نسبتا خشک است دو اب انبار در داخل و خارج کاروان سرا ساخته اند. این کاروان سرا مورد بازدید جهانگردانی مانند مولر و دیالافوا قرار گرفته است.

میل ها
در کنار راه های باستانی سرزمین ایران، به ویژه در دل کویر و یا انبوه درختان جنگلی ستون های بلندی می بینیم که از فرسنگ ها دور نیز دیده میشوند. این گونه ساختمان ها را میل می نامند و برای راهنمایی رهگذران جاده های باستانی در مسیر طولانی کویر ساخته شده اند. در منطقه قمرود نیز نمونه هایی از این میل های راهنما دیده می شود که در مسیر های فرعی جاده های باستانی شکل گرفته اند.

میل صفرعلی
این میل بر فراز رشته کوهی در غرب روستای کاج به نام سپر رستم واقع است، ارتفاع میل تا سطح دشت به سمت جنوب، 70 تا 80 متر است. ارتفاع میل حدود 5 متر و قطر قاعده آن 7 متر است. میل به شکل برج مخروطی ناقص است. درون برج تا ارتفاع 5 متری آن با لاشه سنگ پر شده و بر روی آن اتاقکی ایجاد نموده اند که سقف آن از سنگ و ساروج است. رهگذران پس از عبور از پل دلاک میبایست برای رسیدن به کاروان سرای کاج از کنار این میل بگذرند. به علت این که اطراف میل سفالینه هایی از عصر سلجوقی به دست آمده است و با توجه به نوع معمالی و شباهت آن به قلعه سنگی کاج به احتمال زیاد این میل از آثار دوره سلجوقی است.

میل بابک
این میل بر فراز بلندترین قله رشته کوه شمالی دره قمرود و در غرب روستای کاج و میل صفرعلی قرار دارد. با توجه به عبور راه خراسان از این منطقه و قرار گرفتن کاروان سراها بر سر راهی که مربوط به دوران اسلامی است احتمالا میل بابک نیز از آثار دوره سلجوقیان می باشد. میل بابک به فاصله یک کیلومتری از میل صفرعلی قرار گرفته و فقط نمای شمالی آن از آسیب دور مانده است.

راه های قدیمی منطقه کویر
راههای قدیمی منطقه عموما از سه دوره تاریخی بر جای مانده اند. هر چند که بیشتر این راه ها در دوره های بعدی بر روی همان مسیرهای قبلی بازسازی و مرمت شده اند، اما هنوز شواهد و نشانه های بارز از این راه ها بر جای مانده است. قدیمی ترین نشانه های برجای مانده از راه های گذشته متعلق به دوره ساسانی است که اصفهان را به ری وصل میکرده اند. از بقایای راه ساسانی که در این ناحیه بر جای مانده است، راهی است که از جوب حوض سلطان بین پل دلاک و روستای محمد آباد و کاج میگذشته است. در روزگاری نه چندان دور یکی از راه های ارتباطی اصفهان به خراسان، و مازندران و همچنین بخشی از راه های قدیمی ابریشم از منطقه قمرود و دشت قمرود عبور میکرد. قسمتی از این راه ها سنگ فرش بوده است که به عنوان مسیر تابستانی مورد استفاده قرار میگرفته است. برای نمونه میتوان از راهی نام برد که در زمان صفویه ساخته شده است و به نام پل دلاک یا اروانسرای حوض، شهرت داشته است. مسافران هنگام عبور از این مسیر از قم رو به شمال شرقی موازی با دره قمرود می رفتند و سپس در محل برخورد قمرود با قره چای از روی پل دلاک میگذشتند. امروزه به دلیل تغییر مسیر راه های منطقه قم به سوی شمال یا جنوب کشور، این راهای باستانی از یادها رفته اند.
جهت معرفی به دوستان عزیزی که شهر و استان قم را فقط به مسجد جمکران و یا حرم حضرت معصومه میشناسند.... ;)

تصاویری از این قلعه های باستانی قدیمی و همچنین قدیمی ترین کاروانسرای خشتی گچی ایران (کاروانسرای دیر گچین)


کاروانسرای دیرگچین

تصویری از ورودی کاروانسرای دیر گچین (قم)

عکس از کاروانسرای قلعه سنگی (قم)

عکس از کاروانسرای گائینی یا قلعه کامکار (قم)

تصویری از داخل عمارت قلعه گبری (قم)

نمایی دیگر از کاروانسرای سنگی (قم)

ورودی قلعه کامکار

کاروانسراهای قدیمی استان قم

تصویر مربوط به کاروانسرای سنگی نمکی

عکس: مصطفی معراجی
photographer: mostafa meraji

[Peymankhah]

مطمئنا ارزش بازدید را داره.

[sadegh050]

لینک تصاویرت رو اصلاح کنی خوبه تا لااقل تصاویر رو ببینیم

[sep.so]

فکر نمیکردم اطراف قم این همه قلعه و کاروانسرا داشته باشه تشویق شدم ببینمشون. پس پیش به سوی دشت و کویر قمرود البته با یه نسخه چاپی از مطلب جناب معراجی.
عکسها متاسفانه دیده نمیشه... دم آپلود سنترها گرم،جمیعا !

[Shahram]

کاروان سرای دیر گچی یا دیرگچین
این کاروان سرای قدیمی در 65 کیلومتری جنوب تهران و در جاده قدیم قم به ری که یکی از راه های مهم ارتباطی کشور بوده است، واقع شده است. بنای اولیه آن به روزگار ساسانیان میرسد، نقشه کاروانسرا، چهار ایوانی است و تنها راه ورودی آن قسمت جنوبی است. کاروانسرا، تقریبا مربع شکل و ابعاد آن، 108 * 109 متر است. چهار برج در چهار گوشه آن قرار دارد. در اطراف کاروانسرا بناهای متعددی شامل آب انبار، آسیاب، قبرستان، و ساختمان های خشتی، با ویژگی های گوناگون به چشم میخورد.

[farez]

نکته ی جالبی که درباره دیرگچین هست یکی اینه که جزو معدود کاروانسراهای بازمانده از پیش از اسلام هست که در ادوار مختلف به طور مداوم استفاده میشده و به همین خاطر میتونیم خیلی خوب مرمت های تاریخی صورت گرفته در اون رو در دوره های مختلف ببنیم که از بهتریناش مربوط به زمان سلاجقه هست و دوم اینکه در زمان صفویان که اوج کاروانسرا سازی هست و توی مرام صفویان مرمت و استفاده دوباره از بناها نیست، اما درمورد این بنا استثنا قائل میشن و مرمت و دوباره استفادش میکنن و توی مداومت در استفادش وقفه ایجاد نمیکنن
دستشون درد نکنه :))))