1 - مفاهیم و تعاریف اولیه ستاره شناسی

[Shahram]

با این مطلب بخش نجوم رو هم شروع می کنیم. اگر استقبال خوب باشه و دوستان مفید تشخیص بدن این مطالب رو ادامه خواهم داد. اگر برنامه رصدی هم برگزار بشه دوستانی که این مطالب رو می خونند در مفاهیم اولیه مشکلی نخواهند داشت. این تعاریف همه مقدماتی هستند و در حقیقت هر کدام یک شاخه مهم به حساب می آیند که هر کدام با توجه به علاقه دوستان رفته رفته تکمیل خواهد شد. البته هدف اصلی این است که به سرعت از مفاهین تئوری عبور کنیم و به بخش رصد برسیم.
در ضمن منظور از ستاره شناسی در اینجا علم ستاره شناسی است و به شخصه به طالع بینی و فال اعتقادی ندارم و در این زمینه چیزی بلد نیستم.
************************************************** **
اجزاء مهم جهان

خورشید

منبع اصلی نور و گرما و زندگی بر روی زمین این ستاره است که با فاصله‌ای حدود ۱۵۰ میلیون کیلومتری از زمین قرار گرفته و قطری تقریباً معادل ۱٬۳۹۰٬۰۰۰ کیلومتر و وزنی معادل ۳۳۰ هزار بار سنگین‌تر از زمین دارد.
خورشید حدودا شامل ۸۶/۹۹٪ درصد جرم کل منظومه خورشیدی را تشکیل می‌دهد و به دلیل جرم عظیمش دارای نیروی گرانش بسیار قوی است، به‌طوری که سیارات به سبب این نیرو در مدارشان به دور خورشید می‌گردند.



سیارات

به جسمی فضایی با جرم بسیار زیاد گفته می‌شود که گرد یک ستاره در گردش باشد و خود نیز ستاره نباشد.
هشت روان گوی (سیاره) اصلی و به رسمیت‌شناخته‌شده سامانه خورشیدی ما به ترتیب فاصله از خورشید بدین شرحند:
تیر یا عطارد یا مرکوری
ناهید یا زهره یا ونوس
زمین یا ارض یا اِرث با قمرش ماه
بهرام یا مریخ یا مارس
یا برجیس یا مشتری یا ژوپیتر - اقمار (ماه های) مهم هرمزد عبارت‌اند از: گانیمید- اروپا-یو- کالیستو- و نزدیکترین قمر (ماهک) به سطح آن آمالته آ است.
کیوان یا زحل یا ساتورن - میماس و تیتان. ولی مهم‌ترین ماه آن تیتان است که حتی از تیر (عطارد) بزرگ‌تر است.
اورانوس
نپتون - هشت ماهک (قمر) دارد؛ دو ماهک به نامهای تریتون و نرئیداز دیگران بزرگ‌ترند. اما نرئید از سطح این گویال (روان گوی) بسیار دور است.
(اورانوس و نپتون چون در چند سدهٔ اخیر کشف شده‌اند تنها نام‌های لاتین دارند)






منظومه شمسی (پارسی سره:سامانه خورشیدی) یک سامانه ستاره‌ای است متشکل از خورشید و اجرام فضایی که در دام گرانش آن قرار دارند.

این اجرام شامل هشت سیاره ، پنج سیاره کوتوله، ۱۶۲ قمر و اجرامی چون سیارک‌ها،دنباله‌دارها، غبار میان‌سیاره‌ای (شامل دو کمربند کویی‌پر و اورت) می‌شوند.
کره زمین نیز سیاره‌ای است که در سامانه خورشیدی جای گرفته است.


سیارات کوتوله
سِرِس یا ۱ سرس نام نخستین سیاره کوتوله‌ای است که کشف شد. این سیارک که نامش از نام الهه کشاورزی در روم قدیم گرفته شده در یکم ژانویه ۱۸۰۱ توسط جوزپه پیاتزی کشف شده است.
با قطری حدود ۹۵۰ کیلومتر، سرس بزرگ‌ترین و پرجرم‌ترین جسم در کمربند سیارکی است. سرس تقریباً یک‌سوم کل جرم این کمربند را تشکیل می‌دهد.
پلوتون دومین جسم برزگ شناخته‌شده در گروه سیاره‌های کوتوله است که از هنگام کشف در ۱۹۳۰ تا ۲۴ اوت ۲۰۰۶ نهمین سیاره سامانه خورشیدی بود. اما اکنون بنا بر تعريف نوین اتحادیه بین‌المللی اخترشناسی یک سیاره کوتوله و همچنین به عنوان نمونه نخست از رده جدید اجرام فرا نپتونی به شمار می‌رود.
«پلوتون» گویش زبان فرانسه است و در زبان انگلیسی به آن «پلوتو» می‌گویند.
مدار پلوتون بطور واضح با مسیر خورشید زاویه دارد و این زاویه بیش از ۱۷ درجه است. پلوتون مداری غیرعادی دارد به طوری که در مدتی مدارش از نپتون به خورشید نزدیکتر می‌شود.
تنها قمر پلوتون شارون نام دارد که بیشتر شبیه یک جفت برای پلوتون است تا یک قمر. از این رو به آنها سیستم «پلوتون-چارون» نیز گفته می‌شود.
هائومیا(به انگلیسی: Haumea) ، یک سیاره کوتوله در کمربند کوئی‌پر و با یک‌سوم جرم پلوتو است. و در سال ۲۰۰۴ و در دانشگاه کلتچ و توسط تیم مایکل ای براون کشف شد و تیم اوریتز در سال ۲۰۰۵ و در اسپانیا مستقلا این سیاره کوتوله را کشف کرد. و در ۱۷ سپتامبر ۲۰۸ توسط اتحادیه بین‌المللی ستاره‌شناسی به عنوان یک سیاره کوتوله پذیرفته شد و نام هائومیا که یک اسطوره هاوائی است بر آن نهاده شد.
هائومیا عضو اجرام فرانپتونی است.
ماکی‌ماکی با نام قبلی(136472) Makemake سومین سیاره کوتوله بزرگ سامانه خورشیدی و یکی از دو جرم بزرگ کمربند کوئی‌پر است و قطر آن سه چهارم قطر پلوتو می‌باشد.[۱] ماکی‌ماکی ماه طبیعی ندارد و متوسط دمای سطح آن ۳۰ درجه کلوین است و سطح آن از یخ‌های متان و اتان و نیتروژن تشکیل شده‌است.[۲]
این سیاره کوتوله توسط مایکل ای براون و تیمش در ۳۱ مارس ۲۰۰۵ کشف شد . و در ۱۱ ژوئن ۲۰۰۸ توسط اتحادیه بین‌المللی ستاره‌شناسی به عنوان یک پلوتوئید پذیرفته شد.
اریس (الهه جنگ در یونان و معادل ایرانی آن ایندره) یا اریس ۱۳۶۱۹۹ که پیشتر با نام۲۰۰۳ یو بی ۳۱۳ خوانده می‌شد، یک سیاره کوتوله است که در ۵ ژانویهٔ ۲۰۰۵ توسط ستاره‌شناسان مشاهد شد و در ۲۹ ژوئیه همان سال خبر کشف آن انتشار یافت. کشف آن سر و صدای زیادی در مجامع علمی برپا کرد.
اریس (۲۰۰۳یو بی۳۱۳) از پلوتون بزرگ‌تر بود و این دلیلی بود که یابندگان آن بر آن پا فشاری می‌کردند که این سیارک یک سیاره است. جرم سیاره هم ۲۷٪ بیشتر از پلوتون ارزیابی شد.
سر انجام رای گیری در مورد سیاره بودن خود پلوتون انجام شد و در پایان خود پلوتون هم از فهرست سیارات پاک شد و گروه تازه‌ای به نام سیاره کوتوله ساخته شد.
نام‌ها
اریس
اریس از نام یک الههٔ یونانی گرفته شده که به معنای جنگ و ناسازگاری است. پیش از آن اریس توسط رسانه‌ها با نام‌های گوناگونی چون زینا یا لیلا خوانده شده‌است.
ایندره
ایندره ، ایزدِ تندر هندوان و ایرانیان کهن بود که خدای جنگ نیز شمرده می‎شد و شکست‎ناپذیر بود. جنگ او با ورتره ، دیو خشکی و خشکسالی، که آبها را در آسمان نگهداشته بود، در وداها و ادبیات ودایی معروف است. ایندره در این جنگ ورتره را شکست می‎دهد و آبها را آزاد می‎کند و باران از آسمان فرو می‎ریزد. در کناره ایندره، ایزد باد (در سنسکریت واته و وایو، در اوستائی وایو و در پروسی قدیم ویوپتیس ) قرار داشت (همانجا). در ادبیات دینی ایرانیان به زبان پهلوی، «وای» خداوند زندگی و مرگ بود و حاکم بر فضا (موله، ۴۱؛ دوشن گیمن، ۳۳۴؛ بار، ۷۸).

کمربند سیارک‌ها



لیست بزرگ‌ترین سیارک‌ها
سرس
پالاس
جونو
وستا
استریا
هبه
ایریس
فلورا
متیس
هیجا
انگریا

کمربند کویپر
اخترشناس هلندی تبار، خرارد کایپر بر پایهٔ مدار برخی از دنباله‌ دارهای شناخته شده و وجود اجرامی مانند سیاره کوتوله پلوتون باور داشت که کمربندی از اجرام دنباله دار مانند در ورای مدار نپتون وجود دارند. ۲۰ سال پس از مرگ او نخستین جرم کمربند کویی پر در فاصله ۴۲ واحد نجومی از خورشید شناخته شد. این جرم به قطر ۲۴۰ کیلومتر با نام ۱۹۹۲QB۱ نامگذاری شد.
از آن زمان تا کنون بیش از ۸۰۰ جرم دیگر در کمربند کویپر یافته شده‌است. گمان می‌شود حداقل ۳۵۰۰۰ جهان یخ زده با قطری بیش از ۱۰۰ کیلومتر در این منطقه وجود داشته باشند و شاید ده‌ها بار بیش از این، اجرام کوچک‌تری در کمربند کویی پر پنهان از دید ما باشند. کل جرم موجود در کمربند کویپر باید چند صد برابر جرم موجود در کمربند سیارک‌ها که در میان مدار مریخ و مشتری است باشد.
از جمله اجسامی که در این کمربند هستند می‌توان اریس و پلوتون را نام برد.


دنباله‌دار ها
دنباله‌دار جسم کوچکی در منظومه شمسی است که معمولاً از غبار و یخ تشکیل شده و با نزدیک شدن به خورشید ذرات سطحی آن تبخیر شده و مانند دنباله به نظر می‌رسد.



بر اساس نظریه یان هنریک اورت ستاره‌شناس هلندی، ابر اورت نام مکانی است که خیلی از ستاره‌های دنباله‌دار از آن سرچشمه می‌گیرند.
یان هنریک اورت در سال ۱۳۲۹ خورشیدی (۱۹۵۰ میلادی) اعلام کرد به این علت که ستاره‌های دنباله‌دار از تمام جهات می‌آیند، پس باید از مکانی که دور منظومه شمسی را فراگرفته‌ است سرچشمه گرفته باشند. نظریهٔ «اورت» مورد قبول عده زیادی از ستاره‌شناسان قرار گرفت و پس از آن، این مکان «ابر اورت» نام گذاری شد.
ابر اورت در خارج کمربند کایپر واقع شده و عرض آن از فاصله ۱۰۰ AU از ما شروع شده و تا یکصدهزار AU یا یگان اخترشناسی ادامه دارد، واز این رو آن سوی ابر اورت را باید میانهٔ راه میان خورشید و نزدیک‌ترین ستاره‌ها به ما مثلاً خانوادهٔ آلفا سنتوری به حساب آورد.
ابر اورت را دربردارندهٔ حدود ده تریلیون جرم فضایی برآورد می‌کنند.


شهابها
شهاب یک ذره کوچکی است که معمولا به اندازه یک دانه شن بوده و در فضای بین سیاره‌ای حرکت می‌کند. چنانچه با زمین برخورد نماید، به علت سرعت زیادش در اثر اصطکاک با هوا تا حد سفید شدگی گرم می‌شود و مولکولهای گازی را یونیزه کرده و باعث تشعشع نور می‌شود. تقریبا تمام شهابها قبل از اینکه به سطح زمین برسند، تحلیل می‌روند و بعضی اوقات یک شهاب بزرگ و بسیار روشن در آسمان ظاهر می‌شود که ممکن است در حین پرواز شکسته شده یا حتی منفجر گردد.


درکی از فواصل داشته باشیم
اگر فاصله زمین تا خورشید را یک متر مقیاس بزنیم ،
عطارد در 40 سانتی متری ، زهره در هفتاد سانتی متری است. و پلوتو در 40 متری از خورشید قرار دارد


ستارگان
ستارگان کوره های سوخت برای تولید نور و انرژی و تشکیل عناصر در کیهان هستند و بررسی آنها یک شاخه مهم از ستاره شناسی به نام اخترفیزیک را تشکیل میدهد.

نزدیکترین ستاره به ما آلفای قنطورس در فاصله چهل میلیون میلیون کیلومتر (40،000،000،000،000 ) از ماست
با مقیاس قبلی نزدیکترین ستاره در فاصله دویست و هفتاد کیلومتری خواهد بود


واحدهای مهم اندازه گیری فاصله

یگان اخترشناسی یا واحد نجومی یا (AU:Astronomical Unit ) فاصلهٔ میانگین زمین تا خورشید است که نزدیک به ۱۵۰ میلیون کیلومتر است.


سال نوری طبق تعریف برابر است با مسافتی که نور در خلاء در مدت یک سال طی می‌کند.
یک سال برابر است با ۳۶۵٫۲۵ روز که هر روز معادل ۸۶،۴۰۰ ثانیه می‌باشد، که با احتساب تعریف سرعت نور به مقدار ۲۹۹،۷۹۲،۴۵۸ متر بر ثانیه، مقدار مسافت سال نوری معادل ۹،۴۶۰،۷۳۰،۴۷۲،۵۸۰،۸۰۰ متر خواهد بود.
یک پارسک برابر با ۳٫۲۶ سال نوری است.

نزدیکترین ستاره به ما آلفای قنطورس در فاصله 4/3 سال نوری است

خوشه های ستاره ای
خوشهٔ ستاره‌ای مجموعه‌ای از ستارگان است که با نیروی گرانشی دوجانبه به یکدیگر پیوسته‌اند.
دو نوع خوشه وجود دارند: خوشه کروی و خوشه باز

خوشه‌های باز
خوشه باز مجموعه‌ای از ستارگان سست‌پیوند است که تعدادشان از کمتر از صد ستاره تا بیش از چند هزار متغیر است. تقریباً ۱۲۰۰ خوشه باز شناخته شده در کهکشانمان وجود دارند که همگی در قرص کهکشان واقعند. معمولاً آنها چند سال نوری پهنا دارند و شامل ستارگان گروه اول اند که جوان و فوق العاده درخشان هستند. سرانجام ستارگان خوشه‌های باز بخاطر اختلالات گرانشی ناشی از سایر اجرام موجود در کهکشان از یکدیگر دور می‌شوند.
به عنوان مثال خوشه پروین با نام عربی آن، ثریا، هم در فارسی نام برده شده‌است. در گذشته به آن هفت خواهر هم می‌گفتند



خوشه‌های کروی
خوشهٔ کروی مجموعه‌ای از ستارگان فشرده به یکدیگر است که تعدادشان از دهها هزار تا صدها هزار ستاره متغیر است. خوشه‌های کروی معمولاً دایره‌ای شکل بوده و تقریباً ۱۰۰ سال نوری پهنا دارد. ستارگانشان در مرکز خوشه متمرکز شده اند. تقریباً ۱۵۰ خوشه کروی شناخته شده در کهکشان ما وجود دارد، که اکثرشان در هاله پیرامون هسته کهکشان قرار دارند. ستارگان خوشه‌های کروی، پیر و از ستارگان گروه دوم هستند.
خوشه‌های کروی زمانی تشکیل شدند که کهکشان ابری کروی بود. هنگامی که کهکشان ما به شکل قرص درآمد، خوشه‌های کروی درون‌هاله‌ای، پیرامون هسته باقی ماندند سپس خوشه‌های باز در داخل قرص تشکیل شدند. این خوشه‌ها سوژه‌های مناسبی برای عکاسی نجومی می‌باشد .
به عنوان مثال مسیه ۱۳ (M13) در صورت فلکی هرکول



سحابی ها
به ابر عظیمی از غبار، گاز و پلاسما در فضاهای میان‌ستاره‌ای، سَحابی یا اَبری گفته می‌شود. سحابی ها محل مرگ ستاره های قدیمی و تولد ستاره های نوزاد می‌باشند.





البته بدست آوردن این تصاویر نیازمند تلسکوپها و تکنیکهای پیچیده ای هست.

کهکشان ما
کهکشانها مجموعه ای از میلیاردها ستاره و خوشه و سحابی هستند.
برای درک عظمت با مقیاس قبلی قطر کهکشان ما بالغ بر 5 میلیون کیلومتر و حداکثر ضخامت آن فقط در حدود یک ششم قطر است
بخشی از کهکشان خودمان که از زمین می توان دید به شکل نواری غبار آلود است



راه شیری تقریبا ۱۰۰ هزار سال نوری طول و ۱۰۰۰ سال نوری ضخامت دارد.حداقل ۲۰۰ بیلیون ستاره و حداکثر حتی بیشتر از تا ۴۰۰ بیلیون ستاره نیز ممکن است داشته باشد که تعداد دقیقش بستگی به تعداد توده‏های ستاره‏ای دارد که تعدادشان شدیدا نامعلوم است.
از کهکشان زن به زنجیر ۲ میلیون سال نوری فاصله دارد و دو کهکشان قمری به نام ابرهای ماژلانی کوچک و بزرگ هم همراه این کهکشان هستند تا چند میلیارد سال بعد کهکشان راه شیری و زن بر زنجیر ادغام خواهند شد و یک کهکشان بیضوی تشکیل خواهند داد
در باورها و افسانه‌هادر اساطیر یونانی این راه شیری از چکیدن قطره‌ای از شیری که هرکول در کودکی از پستان مادرش می‌نوشیده، به وجود آمده‌است.در باورهای ایرانی از این نوار به راه مکه نیز یاد شده‌است از آن رو که در فصل تابستان که قسمت پرنور تر آن در آسمان دیده می‌شود جهت گیری آن به سوی قبله می‌باشد.نام فارسی آن هم به شباهت آن با مسیری دلالت دارد که بعد از کشیدن/انتقال کاه‌های بسته بندی شده از مزرعه به انبار ایجاد می‌شود.

کهکشانهای دیگر
دورترین شئی که با چشم غیر مسلح دیده می شود کهکشان امراهٌ المسلسله است که دو میلیون سال نوری با ما فاصله دارد. بررسی کهکشانها در شاخه کیهان شناسی انجام می شود.

[Parvaneh]

سپاس از مطالبتون.
امیدوارم این بخش با مخاطبان خاص خودش خوب پیش بره و بعد هم بخش عملی و
بعد هم تور های رصدی رو شروع کنیم! :)
قابل توجه دوستان: آقای شهرام در این زمینه دستی بر آتش دارندو در این زمینه تدریس می کنند.

[Mehdi]

مطالب نظم و ترتیب خوبی داره. امیدوارم به همین شکل ادامه پیدا کنه.
من که خیلی استفاده کردم ;)

[Maryam.Ghasemian]

ممنون آقا شهرام ، خیلی جالب بود ..
%%-

[Shahram]

ممنون از همگی. خوشحالم که مورد توجه دوستان قرار گرفته. حالا رفته رفته با نظرات سازنده دوستان کاملتر هم خواهد شد ;)

[Soheila]

آقا شهرام، فوق العاده بود!!!!

[Shahram]

آقا شهرام، فوق العاده بود!!!!

ممنون سهیلا خانم خوشحالم که مورد توجه قرار گرفته :)

[mymo]

سپاس از مطالبتون.
امیدوارم این بخش با مخاطبان خاص خودش خوب پیش بره و بعد هم بخش عملی و
بعد هم تور های رصدی رو شروع کنیم! :)
قابل توجه دوستان: آقای شهرام در این زمینه دستی بر آتش دارندو در این زمینه تدریس می کنند.

درود بر استاد شهرام
ممنون و سپاسگزار از اینکه دانش اسمانی خود را در اختیار ما زمینیان میگذارید :)
آیا با مطالعه تئوری مطالب شمادر زمینه علم ستاره شناسی میتوان به تشخیص صور آسمانی امیدوار بود؟
:-\ من در صورت امکان برنامه اسمان شب را نگاه میکنم ولی همیشه دنبال این بودم که اصول اولیه را از جایی بیاموزم که لطف شما آن را براورده خواهد ساخت :ymapplause:
منتظر مطالب پربارتان هستم
با سپاس

[Shahram]

درود بر استاد شهرام
ممنون و سپاسگزار از اینکه دانش اسمانی خود را در اختیار ما زمینیان میگذارید :)
آیا با مطالعه تئوری مطالب شمادر زمینه علم ستاره شناسی میتوان به تشخیص صور آسمانی امیدوار بود؟
:-\ من در صورت امکان برنامه اسمان شب را نگاه میکنم ولی همیشه دنبال این بودم که اصول اولیه را از جایی بیاموزم که لطف شما آن را براورده خواهد ساخت :ymapplause:
منتظر مطالب پربارتان هستم
با سپاس

با سلام خدمت شما دوست عزیز. این مطالب قرار نیست در حد تئوری باقی بمانند و در حال برنامه ریزی و هماهنگی برای اجرای برنامه های رصدی و عملی هم هستیم. فعلا مطالب تئوری رو خوب بخونید ولی پیگیر برنامه ها نیز باشید. ;)

[Mohamad]

شهرام جان فوق العاده بود
اگر چه مغز من بعضی جاهاشو نمی تونست درک کنه ، ولی تلاش می کنم بتونم استفاده کنم ;)