مارها و مارهای ايران

[Behzad]

به نام خدا

مارها و مارهای ايران، خزندگانی از زير راسته Serpents:

خب، موضوع بسيار پيچيده ای رو شروع ميكنم كه بحث در موردش زياده و اطلاعاتی كه در سطح كشور موجوده، به نسبت به هم شبيه؛ طی چند شماره، همه چيز از آنچه كه لازمه بدونيم رو مفصل بسط و شرح خواهم داد و درباره درصد علمی و درجه تخصصی انشالا بی نقص و يكتا خواهد بود. درباره مارها واقعاً پيچيدگی ها و دشواری های زيادی برای شناسايی دقيق وجود داره و كلی گويی يك اشتباه فاحش؛ لذا ابتدا درباره مارها و تكامل و زيست شناسيشون صحبت و سپس به مراحل بعدی وارد خواهم شد.

رده خزندگان به چهار راسته تقسيم ميشن و به دو شيوه:

1. ( Crocodilia )، شامل كروكوديل ها، تمساح ها و كايمن ها


2. ( Sphenodontia )، سوسماران ماقبل تاريخ و دارای چشم سوم، مثل توآتارا كه فقط در گينه نو و زلاند نو يافت ميشند.


3. ( Squamata )، شامل سوسماران، مارها و كرم سوسمارها


4. ( Testudines )، شامل لاك پشتان دريايی، خشكی-آبی و خشكی زی مطلق

مارها در راسته Squamata و زير راسته Serpents قرار ميگيرن.

هيچ كجای دنيا تقسيم بندی رو كه برای مارهای ايران بر اساس غيرسمی، نيمه سمی و سمی بودن ميكنيم رو مورد استفاده قرار نميدن جز چند كشور بلوك شرق، دليلش هم به شيوه جديد طبقه بندی ها برميگرده.

در مورد اينكه چگونه بفهميم و تشخيص بديم يك مار سمی، نيمه سمی يا غيرسمی هست، اول بايد تعريف هر كدام از اين سه دسته مارها رو بدونيم؛ بعد از آشنايی با تعاريف، كليدهای تشخيص ارائه ميشه. با يك نگاه و قرار دادن يك يا چند پارامتر و فاكتور در كنار هم، ميشه فهميد كه مار خطرناك هست يا خير؛ يعنی با مورفولوژی يا ريخت شناسی، ميتونيد اين تشخيص رو بديد. درباره مارهای ايران واقعاً تنها منبع كارآمد، كتاب مارهای ايران نوشته مرحوم دكتر لطيفی هست و آخرين سال چاپ اين اثر 1378 كه توصيه ميكنم اگر انقلاب گيرتون مياد بخريد، مخصوصاً شما حامد خان.

كلاً كسی رو نميشناسم كه در حال حاضر در اين شاخه به طور رسمی مشغول باشه و اطلاعات به روزی رو ارائه بده. بارها در خلال مطالبم به اهميت اين خزندگان اشاره كردم و اينكه چقدر نقش مهمی رو در تعادل جمعيت جوندگان ( Rodents ) در يك اكوسيستم ايفا ميكنن؛ خودشون دشمنان طبيعی نسبتاً وسيعی از پرندگان مختلف تا پستانداران و ساير مارها دارند. استفاده های طبی كه از سمشون ميشه و الگوگيری از فيزيك پيكری و اشكال حركتی در طراحی صنعتی و مكانيك، از فوايد اين موجوداته.

[Behzad]

در دنيا تاكنون قريب به 15 خانواده از مارها شامل 456 جنس يا سرده يا ژانر و 3000 گونه يا نوع يا اسپس يا واريته، مورد شناسايی واقع شده.

مارها نه پلك دارند و نه پلك سوم، سوراخ گوش هم ندارن. مثل بقيه خزندگان، خونسرد ( Poikilotherm يا Ectothermic يا Cold-blooded ) هستن و بنابراين دمای بدن تابع دمای محيطه. پس نياز به گرما و آفتاب برای فعاليت ضرورت داره و به همين جهت مارها در نواحی گرم تا معتدل و نه سرد و قطبی قادر به زندگی هستند؛ اين تنوع در مناطق حاره به اوج خودش ميرسه.




بزرگ ترين، وزين ترين و درازترين مارها كه فاقد زهر هم هستند، در دو خانواده جای ميگيرن:

1. خانواده بوآها جنس يونكتس ( Eunectes ) كه با نام عمومی آناكونداها شناخته ميشن و بلندترين مارهای دنيا كه در حوزه آمريكای لاتين و در نواحی جنگلی ( جنگل های آمازون ) نزديك به مرداب ها پيدا ميشن و ركوردی معادل 11 متر رو دارن؛ اينها از كايمن ها كه به خانواده تمساح ها متعلقن و ساير آبزيان بزرگ جثه تغذيه ميكنن؛ خيلی غولن!


2. خانواده پايتون ها جنس پايتون های حقيقی ( Python ) كه در جنوب شرقی آسيا هستن و تا 10 متر ميتونن رشد بكنن و اينها همون مارهايی هستن كه يك گوسفند رو درسته ميبلعن. از اين خانواده در ايران ثبت رسمی نشده؛ پاكستان غربی ترين حد پراكنش پايتون ها در آسيا رو داره؛ هر از چند گاهی گزارش هايی مبنی بر مشاهده مارهای بزرگ و تنومند توسط بوميان بلوچستان ايران در نواحی بيشه ای و نيمه صخره ای اين استان داده ميشه كه اگر گونه ای از پايتون ها در كشور باشه، گونه مذبور با نام پايتون صخره ای هندی خواهد بود، نژادی از پايتون هندی كه تنها محدود به پاكستان است؛ با نام علمی ( Python molurus molurus )، كه اينها تا 9 متر رشد ميكنند و ميتونن يه شكار 70 كيلويی رو در شكمشون جای بدن؛ كه مطمئناً در ايران اين وضع رو نخواهند داشت ( نقل كروكوديل مردابی كه در هند تا 5-6 متر رشد ميكنه و در بلوچستان چون طعمه های كوچك و فقيری داره به زور تا 3 متر رشد ميكنه )؛ به جرأت ميگم اولين كسی هستم كه پيگير اين ماجرام. به غير از اين گونه منابع خارجی گونه ای ديگر از پايتون رو به نام پايتون درختی سبز رنگ با نام علمی ( Morelia viridis ) برای ايران ذكر كردن كه بومی گينه نو، جاوه اندونزی و شبه جزيره كيپ يورك استرالياست و واقعاً چيز مشكوك و گُنگی كه در طبيعت وحش ايران اين گونه وجود داشته باشه.

پايتون صخره ای هندی



توزيع و پراكنش پايتون هندی



پايتون ها از نظر تكاملی قديمی تر از بوآها هستن و همچنين در پايتون ها تخم گذاری و در بوآها زنده زايی ديده ميشه.

پايتون سبز درختی



درباره مارها بدانيم كه بيشترين تنوع مارهای دنيا در نواحی گرمسيری و جنگل های حاره ايه. هندوستان، آفريقا، آمريكای لاتين و استراليا به ترتيب از مهم ترين مناطق در دنيا از لحاظ تنوع و خاستگاه اين موجودات هستن. مثلاً بلندترين مار سمی دنيا، شاه كبراست ( Ophiophagus Hannah )، بومی مالايا و هندوستان با حداكثر رشد 70/6 متر، تنها ماری كه رفتار لانه سازی درش ديده ميشه.



مارهايی كه افسون كنندگان هندوستان با طنين فلوت بهشون جهت ميدن، با نام كبرای عينكی ( Naja naja ) خوانده ميشه كه پهن ترين كفچه رو در بين كليه كبراها داره و تا 50/2 ( دو و نيم متر ) متر هم رشد ميكنه؛ نژاد اوكسيانای اين گونه در شمال شرقی ايران وجود داره با حداكثر طول 2 متر. هيچ ماری سوراخ گوش و گوش خارجی نداره و تنها گوش داخلی داره كه به ارتعاشات و لرزش های سطح زمين حساسه پس امواج صوتی منتشر شده در هوا رو نميفهمند، بنابراين صدای فلوت به مار جهت نميده بلكه حركت آلت موسيقی باعث جهت گرفتن و همراهی اون با فلوت ميشه. در همين راستا چون مارها توانايی دريافت لرزش های سطح زمين رو دارن، گفته ميشه در مناطق مستعد و مارخيز، گام ها رو محكم به زمين بكوبيد؛ اين كار باعث ميشه مار فكر كنه كه يك جانور بزرگ جثه و تنومند در حال حركت هست و بنابراين از محل دور ميشه.





حالا با هم رتبه خطرناك ترين و كشنده ترين سم در بين مارهای دنيا رو ببينيم:

1. مار دريايی بلچر ( Blecher's Sea Snake )، اقيانوس هند و خشكی های اين ناحيه

2. تايپن خاكی ( Inland Taipan )، سمی ترين مار خشكی؛ استراليا، مرگ در 45 دقيقه – يك نيش قادر به كشتن 100 انسان – با زهری 400 مرتبه قوی تر از كبرا

3. مار دريايی پوزه دار ( Beaked Sea Snake )، دومين مار خطرناك كره زمين، در خليج فارس و دريای عرب ( زير خليج فارس ميشه دريای عرب يعنی از شرق كشور عمان به پايين ) + ماداگاسكار، جنوب شرقی آسيا، استراليا و گينه نو – زهری با قدرت كشندگی 8 برابر سم كبرا

4. كريت هندی ( Common Indian Krait )، هند، پاكستان و سريلانكا

5. مار قهوه ای شرقی ( Brown Eastern Snake )، استراليا

6. تايپن ساحلی ( Coastal Taipan )، استراليا

7. شاه كبرا ( King Cobra )، قادر به كشتن يك فيل در 3 ساعت

8. مامبای سياه ( Black Mamba )، افريقا – پر سرعت ترين مار خشكی در دنيا با سرعت 50 كيلومتر بر ساعت - مرگ انسان در دامنه زمانی 15 دقيقه تا 3 ساعت.


مارها مناطق آرام و ساكت رو دوست دارن. اينها به كمك عضلات قوی ستون فقرات و ماهيچه های ميان دنده ای، انتهای آزاد دنده ها رو به حركت در ميارن و متعاقب اين عمل می خزند.

گاه گداری ديده ميشه كه يك مار پرش و جهش هايی رو از زمين انجام ميده كه گفته ميشه ميزان ارتفاع پرش به اندازه يك سوم طول كل بدن اون ماره.

رفتار دوستی و خو گرفتن در مارها مشاهده نميشه دليلش هم به مغز كوچك و عدم توانايی در درك و پردازش اينگونه احساسات و مفاهيم برميگرده. اگر احساس ترس و خطر بكنن، حمله صورت ميگيره؛ ولی فراوانند افرادی كه كشنده ترين مارها و حتی عقرب ها رو به راحتی در دست ميگيرن كه حتی از اين نمونه افراد مشخصاً در انستيتو رازی هستند و فعاليت ميكنن و فلسفه عدم مواجهه با خطر در اينها به عدم ترس و نوسانات فشار خون برميگرده و لذا مار احساس راحتی ميكنه و ترسی رو بروز نميده.


تكامل مارها:

مارها از سوسماران مشتق شدند و نزديك ترين خويشاوندی رو از لحاظ فايلوژنيكی و تبارزايی با سوسماران دارن و به همين جهت در رده بندی يا سيستماتيك اينها در راسته Squamata ( خزنده فلس دار ) قرار ميگيرن. سيستماتيك علمیست كه در آن جانداران بر اساس تبارزايی و نزديكی نيايی و ژنتيكی طبقه بندی ميشن. خانواده انگوييده ( Anguidae ) و پس از اون اسكينك ها ( Scincidae ) به اصطلاح نزديك ترين حلقه حدواسط زنده بين سوسماران و مارها هستن؛ يعنی در اعضای خانواده اسكينك ها ميبينيم كه دست و پاها تحليل رفتن و كوچك شدن؛ و در گذشته نهايتاً از تعدادی از اسكينك ها كه در محيط های خاصی زندگی ميكردند، با گذر زمان و سازش های محيطی، مارها كه فاقد اندام حركتی هستند، به وجود آمدن يعنی مارها از سوسماران اشتقاق پيدا كردن. پس مارها از نظر زمانی جديدتر و از لحاظ تكاملی پيشرفته تر هستن. از نظر رفتار، مارها به بزمجه ها شباهت های زيادی دارند.

نمونه ای از خانواده اسكينك ها - اندام های حركتی ( دست ها و پاها ) كوچك اند. عكس از مهندس اميد مظفری




از شواهد محكم ديگری كه نظريه اشتقاق مارها از سوسماران رو اثبات ميكنه، وجود اندام ها و ضمايم وستيجيال در مارهای خانواده پايتون هاست. اندام های وستيجيال، اندام هايی هستن كه در نيای اوليه دارای وظيفه و عملكرد خاصی و مشخصی بودن و در گونه اشتقاق يافته و جديد، به بدن ضميمه هستن، كوچك شدن و وظيفه ای رو عهده دار نيستن؛ و به اين دليل از بين نميرن، چون وجودشون در پيكر جانور، ضرری برای او نداره. آپانديس، دنبالچه و ماهيچه های حركت دهنده گوش، از اندام های وستيجيال در آدمی هستن. در مارهای خانواده پايتون ها، استخوان های اندام حركتی عقبی يعنی ران و لگن ديده ميشه كه در بدن فرو رفته و در ساير مارها اين زوائد ديده نميشوند.



مارها آب و هوای ثابت كه اختلاف دمای شب و روز درش كم باشه رو دوست دارن و لذا بيشتر در نواحی جنگلی استوا كه دارای فصل و شرايط اكولوژيكی ثابتند، زندگی ميكنن. اما مارهای مختلف، سلايق و طبع های متفاوتی هم دارن، مثلاً افعی های شاخدار كه در مناطق كويری و بيابانی پيدا ميشن، دارای ترفندهايی جهت زندگی در اين چنين محيط هايی هستند؛ مثلاً مقاومت در برابر گرمای زياد در اينها به دليل رنگ روشن بدن و مخفی شدن زير ماسه ها زياده. كبرا و پايتون در مناطق پست و نيمه صحرايی يافت ميشن. پس بسته به خانواده و گونه های مارها، سازش و تطابق برای زندگی در محيط های مختلف در رنج گرم تا كوهستانی رُخ داده.

[Behzad]

خب، خداييش خونديد يا ماس مالی كردين رفت؟!

كجاها زندگی ميكنند:

مارهای زمينی عموماً در بيابان ها، دشت ها و كوهستان ها، لای بوته ها و زير تخته سنگ ها و داخل حفره ها و يا روی درخت ها و گاهی در باتلاق ها يا در رودخانه ها زندگی ميكنند. مارهای دريايی اما، در محيطی جز آب درياها قادر به ادامه حيات نيستن. پهنی دم يكی از مشخصات اونهاست.

زيست شناسی و حواس مارها:

در بيشتر مارها، فلس های شكمی بسيار بزرگ شده و به صورت نوارهای پهن عرضی به نام پلاك در آمدن به طوری كه عرض بدن رو اشغال ميكنند. وجود اين پلاك ها از 2 جهت حائز اهميته:

اول، اينها كليدی برای تشخيص مارها از سوسمارانند؛ مثلاً در فون گهر به مارمولك شيشه ای يا لوس مار اشاره شده كه يك سوسماره ولی شبيه مار، پس ما اگر بدونيم كه اين پلاك ها فقط در مارها وجود داره، ميتونيم بفهميم كه لوس مار، سوسماره نه مار.

دوم، در تشخيص مارهای سمی از غيرسمی، مورف و ظاهر اين پلاك ها بعد از ناحيه كلوآك ( Cloaca ) يا سوراخ تناسلی بسيار مهمه. مثلاً در نمونه آزمايشگاهی زير، به دليل از بين رفتن نسبی ظواهر بافت ها مثل رنگ بدن و حالت مردمك، مونده بودم كه اين سميه يا نه؛ دهانش هم درست باز نميشد كه به دندان ها نگاه كنم؛ پس برگردوندمش و به پلاك ها توجه كردم؛ طبق تابلو دو حالت در شكل اين پلاك ها در يك مار ديده ميشه:

1. اگر مار سمی باشه، پلاك ها پس از منفذ تناسلی يا كلوآك يا بالوعه، به صورت تك رديف هستند

2. اگر مار غيرسمی باشد، پلاك ها پس از كلوآك در رديف های جفت و به هم چسبيده تا انتهای دم مشاهده ميشن.

خب، با توجه به اين دو بند مار ما غير سمی خواهد بود. اين يك فاكتور رو داشته باشيد.









اين تصوير كليد ماجراست. بعد از دايره قرمز كه نشانگر كلوآك يا منفذ تناسليه، پلاك ها در دو رديف مجاور هم چيده شدند



مارها از حواس ويژه ای برخوردارند كه طی روند تكامل باعث شده به شكارگران موفقی تبديل بشن. اصولاً چندين عضو حسی با هم فعاليت ميكنن و برآيند اونها باعث پيدا كردن طعمه و شكار موفق اون ميشه.

بويايی: يك ويژگی مهم مارها، دارا بودن زبان دراز و دو شاخه هست؛ و زمانی مار در حال فعاليت، و آزمون و خطای محيط، اين عضو هميشه در حال بيرون آمدن از دهان و بازگشت به اونه. اين زبان، همتای بينی انسانه يعنی بر سطح اون گيرنده های شيميايی وجود داره كه بوها و محرك های شيميايی موجود در محيط خارج رو جذب و با ايجاد پيام عصبی به مغز انتقال ميده. با اين شيوه به كنكاش محيط برای دستيابی به شكار می پردازه. سوراخ های بينی تنها نقش تنفسی دارند و نه عضو مؤثری در حس بويايی. پس مارها به واسطه ابزار كارآمدی به نام زبان دو شاخه، حس بويايی فوق العاده ای قوی دارن و ميتونن در تاريكی شب، طعمه و شكار رو پيدا كنند.:



اندام گيرنده پرتوهای فروسرخ يا مادون قرمز:به غير از زبان دو شاخه، گونه هايی از خانواده افعی ها كه پيشرفته ترين و تكامل يافته ترين مارها محسوب ميشن، دارای حفره ای بين چشم ها و سوراخ بينی در طرفين سر هستن كه اين حفره حسگرهای دمايیند و مثلاً مار زنگی امريكا و افعی زنجانی، كه اتفاقاً يكی از فاكتورهای تشخيص مار سمی از غير سمی هست رو دارن ( وجود حفره يكی از فاكتورهای ظاهری در تشخيص مارهای سمی است ). حفره يا ( Infrared Pit )، باعث ميشه كه مار موجودات خونگرم رو رديابی و شكار بكنه. اگر همه اندام های اصلی اين نوع مارها به جز اين حفره مسدود بشوند، جانور ميتونه اشيای گرم رو پيدا و بهش حمله بكنه يعنی حيوان به اشيايی كه دمای اونها كمتر يا بيشتر از دمای محيط باشه، با توجه به الگوی داده شده به مغز، حمله ميكنه. يعنی اين حفره های حسی، جانور رو در تعيين محل و حمله به مهره داران خونگرم كوچك در هنگام شب كه دمای محيط از دمای بدنشون كمتره، ياری ميكنه. پس درون اين حفرات گيرنده های پرتوهای فروسرخ ( حرارت بدن جانوران خونگرم مثل پرندگان و پستانداران، از نوع امواج مادون قرمزه ) وجود داره.


به مردمك چشم ها هم دقت كنيد





افعی زنجانی، گونه ای اندميك ( بومزاد ) و منحصر به ايران





بينايی و ساختار چشم ها: در مارها دو نوع چشم ديده ميشه مثل سوسماران كه در مقاله سوسماران در تاپيك خزندگان هم بهش اشاره كردم. روزفعال و روزگرد بودن ( Diurnal ) باعث ميشه كه جانور نياز به ديدن رنگ ها داشته باشه و لذا در گونه های روزفعال كه غالباً هم غيرسمی هستن، مردمك چشم گرده ( Round Pupil ) و نسبت گيرنده های نوری از نوع مخروطی كه در نور قوی تحريك و باعث ديدن و تميز دادن رنگ ها و همچنين جزييات ظريف اشيا ميشن، بيشتر از گيرنده های نوری از نوع استوانه ايه. مطالعات نشون داده در اينها به اضافه لاك پشت ها و سوسماران ( به جز خانواده ژكوها )، رنگ های زرد، آبی، سبز و قرمز به دقت از رنگ های تيره و خاكستری تميز داده ميشه.

در مارهایی مردمك چشم بيضوی-خطی ( Elliptical Pupil ) دارند و بلا استثنا سمی هستند، نسبت گيرنده نوری استوانه ای كه در نور ضعيف بيشتر تحريك ميشن، زيادتر از انواع مخروطيست. احتمال داده ميشه كه اين گونه مارها كه غالباً هم شب فعالند ( Nocturnal )، محيط و اجسام رو به صورت سياه و سفيد ببينن. در اين نوع مارها كه قدرت تشخيص رنگ ها كاهش پيدا كرده، عمدتاً رنگ های با طول موج زياد مثل قرمز تشخيص داده ميشود. اما نهايتاً مارها بينايی ضعيفی دارن.

به خونسرد بودن مارها اشاره كردم و تبعيت دمای بدن از دمای محيط. چه مهره دارانی خونسردند؟ ماهيان، دوزيستان و خزندگان. چون محيط زندگی ماهيان متفاوته پس ميذاريمشون كنار و ميريم سراغ دوزيستان، و خزندگان خشكی زی؛ دوزيستان و خزندگان تنها در فصل بهار، تابستان و اوايل پاييز، و نه در فصل زمستان و سرما فعاليت و جنبش دارن، و شكار ميكنند. اگر هوا سرد بشه، سست ميشن و فشار و دمای خون پايين مياد؛ پس به خودی خود، به خواب زمستانی ( Hibernation ) فرو ميرن بدون اينكه بخوان يعنی محيط روشون اثر گذاره. اما خواب زمستانی ضامن بقاست و در جانوران ديگه اعم از حشرات تا پستانداران ديده ميشه كه هر يك دليلی داره. پستانداران در زمستان به دليل نبود طعمه در مناطق خيلی سرد و شرايط محيطی سخت به خواب فرو ميرن كه البته اينا خودش داستان داره كه چطوری زنده ميمونن و چه راهكارهايی رو برای زنده ماندن در اين زمان به كار ميگيرن. مشخص شده كه اگر انسان در شرايطی مثل مثلاً خرس قطبی باشه به 2 دليل نميتونه خواب زمستانی داشته باشه: اول، عدم توانايی بدن و مكانيسم اندام ها و دستگاه های بدن آدمی در ادامه فعاليت و اينكه انسان نميتونه به مدت طولانی تحرك نداشته باشه و دوم، هوش سرشار و مغز بزرگ و سنگين و قشر مخ پر از چين كه باعث ميشه اين موجود در هر شرايطی بينديشه و هر طور كه شده با تفكر خودش، خود رو با شرايط و محيط وفق بده.

[Behzad]

تمامی وجوه تمايز مارهای سمی از غيرسمی در اين تصاوير مشخص شده. خودتون دريابيد. عكس آخر هم خودم با موبايل از عدسی چشمی ميكروسكوپ گرفتم كه يكی از فلس های بسيار ريز مار آخری يعنی مار جعفری كوچك هست. يه فاكتوری كه نيازه توضيح بدم، در مارهای سمی، دم به يكباره باريك ميشه ولی در مارهای غيرسمی اين صدق نميكنه و دم به اصطلاح يواش يا آروم نازك ميشه كه در تصوير نمونه ها مشخصه. كلوآك در مارهای غيرسمی تا انتهای دم خيلی فاصله داره ولی در انواع سمی برعكس.

[Behzad]

Enhydrina schistosa، يا مار دريايی پوزه دار كه در بالا بهش اشاره كردم
من نميدونم با چه جرأتی اينو دست گرفتن





مار آبی معمولی يا Natrix natrix persa
غير سمی و بی خطر





دو عكس زير يله ماره، از تيپ آگليفا و گونه ای كاملاً بی خطر و غير سمی، منتها ريپی اومدنش خوبه.
اينجا شير شده



اينجا موش شده

[Mehdi]

enhydrina schistosa، يا مار دريايی پوزه دار كه در بالا بهش اشاره كردم
من نميدونم با چه جرأتی اينو دست گرفتن

ممنون بهزاد جان
خیلی مفید بود. لااقل یاد گرفتم دیگه نذارم بچه های گروه به هر مار آبی دست بزنن

(بین خودمون بمونه؛ اون ماره تقریبا مرده بود)

[alireza123]

دستت درد نکنه اقا بهزاد. مطالبت خیلی مفید بود.
ممنون