خزندگان ايران

[Behzad]

خزندگان در ايران، بر 4 قسمند: سوسماران ( شامل خانواده های 8 گانه سوسماران ايران )، مارها ( شامل مارهای غيرسمی، نيمه سمی و سمی )، لاك پشتان ( شامل لاك پشتان دريايی، لاك پشتان خشكی زی و لاك پشتان خشكی-آبی ) و كروكوديل ( شامل يك گونه به نام كروكوديل پوزه كوتاه آسيايی يا غارتگر يا گاندو )


اما يكی از دوستان در سفر اخيرتون به كردستان-كرمانشاه يه عكسی گرفت كه خوشم اومده و ميخوام براتون توضيح بدم:
اين يك آگامای صخره ای از نوع فلس درشت كه در اكثر نقاط كشور به جز شمال ايران در كوهستان ها، تخته سنگ ها و حتی خرابه ها و خانه های روستايی يافت ميشه. خانواده آگاما ها خصوصيات فوق العاده جالبی دارند و مردم عام گونه های اين تيره را با آفتاب پرست می خونن كه به نوعی درست و خزندگان بالأخص سوسماران چون خونسرد هستن بايد برای انجام فعاليت بدنشون را گرم كنن به همين خاطر آفتاب ميگيرن و حتی بعضی از اعضای اين خانواده قادر به تغيير نسبی رنگ بدن هستن. با ديدن خانواده آگاما آدمی به ياد دايناسورها و خزندگان ماقبل تاريخ ميفته!

[Alirezaa]

كلي از مطالبي كه نوشتي استفاده كردم، بابت زحماتت ممنونم :)

اين 4 گونه رو يه ماه پيش تو مصر گرفتيم، صرفا چون علاقه مند هستي گفتم بدوني اينجا علاقه مند زياده ;) @};-
بجز اينا آگاماي چابك هم ديديم كه چون سر ظهر بود و اونم هايپر بود هيچ جوره نتونستيم بگيريمش و ازش عكس بگيريم

[Behzad]

عليرضا خان ممنون. يه مطلبی هست كه بعداً می خواستم بگم ولی حالا ميگم: در سال 2001 يعنی سال 1380 خودمون دو محقق به نامهای سارا ردلين و گانتر اوكانر در سفری 6 ماهه به ايران بر روی بيماری های خزندگان وحشی ايران كار كردن و به 3 نقطه از مناطق مختلف سفر كردن. اونا در پژوهش هايی كه به همراهی يك ايرانی انجام دادن متوجه شدن خيلی از خزندگان در ايران حامل باكتری های خانواده سالمونلاها هستن و مخصوصاً سوسماران (بالأخص آگاماها و لاسرتاها كه گونه های هر دو خانواده در تصوير بالا هم هستن) و لاك پشت ها. سالمونلا يه تيره از باكتری های بيماری زاست كه بيشتر قابل انتقال به طيور، پستانداران ، خزندگان و آبزيانِ واگير دار هم هست. از طريق مصرف غذای آلوده به اين باكتری به انسان منتقل ميشه و همچنين از طريق تماس سطحی و پوستی ما با مدفوع جانور قابل انتقاله، و ابتلا بهش علايمی داره:

علايم شايع:

اسهال ، اغلب همراه با انقباضات شكمی (در موارد خفيف) ، اسهال ممكن تنها در حد 3-2 بار دفع مدفوع شل باشد، ولی در موارد شديد ممكن است اسهال به صورت بيرون روی هر 15-10 دقيقه وجود داشته باشه.
استفراغ (گاهی)؛ تب
وجود خون در مدفوع (گاهی)
سردرد
همه اينا را گفتم تا به اين برسم هيچ وقت خزندگان چه وحشی چه خانگی را بدون دستكش دستون نگيرين. از اين دستكشای طبی يا ظرف شويی كوتاه داشته باشيد و يا نايلونی كه فقط يكبار ازش مصرف كنيد. اگرم چاره ای نداشتين سريع دستاتون را با آب و صابون بشوييد.

[Meghdad]

صحبت از آگاما شد و يادم اومد كه در سفر خارتوران همه دوستان به اندازه كافى از اين موجودات ديدند! ;)
نكته‌ايى كه جالب بود شكل چشم و مردمك يكى از اون‌ها بود، خيلى دوست دارم در مورد اين ويژگى اون‌ها بيشتر بدونم، لطفا اگر فرصت شد كمى هم در اين مورد توضيح بديد.

عكسى كه در سفر خارتوران توسط مهدى گرفته شد.



علت اينكه قسمت سفيدى چشم اين موجودات به اين شكل و رنگ هست چيه؟ استتار؟ حفاظت؟ دو پلك دارند؟ يا...
آيا نحوه ديدن اون‌ها با ساير موجودات فرق داره؟ مثلا اينكه دو ديد هستند (مثل آفتاب پرست) يا اصلا نور و رنگ محيط رو طور ديگه‌ايى مى‌بينند؟
در توضيحى كه قبلا در مورد اين جانوران داده شد، ظاهرا اكثر اين موجودات به نوعى باكترى آلوده هستند. خواستم بدونم كه از جزييات تحقيق اون كارشناس‌ها اطلاعى در دسترس هست؟ جامعه آمارى تحقيق شامل چه گونه‌هاى جانورى و چه مناطقى بوده؟ آيا هر منطقه به لحاظ شرايط متفاوت محيطى و زيستى ميتونه مكان بالقوه‌ايى براى آلودگى اين جانوران به باكترى يا موارد مشابه باشه؟
نوع تغذيه اين جانور و راه تامين آب لازم براى بقا در محيط‌هاى خشك و كم آب چيه؟

[Behzad]

خزندگان، راسته فلس يا پولك داران، زيرراسته سوسماران (sauria):

در كليه خزندگان، پوست خشك و شاخی ( شاخ يا كرآتين از انواع پروتيين های ساختاری كه موها، ناخن ها، شاخ حيوانات، پوسته سخت خزندگان و ... نمونه های اين بافت پيوندی ساختاری ) و فلس ها يا صفحات استخوانی اين جانوران مانع از اتلاف رطوبت يا آب بدن ميگردد و لذا زندگی در سطح خشن و ناهموار و نيز مناطق خشك و گرمسيری را كه عموماً قادر به حيات در اين مناطق هستند را آسان می سازد. غالباً دارای چهار اندام حركتی، هريك دارای پنج انگشت هستند كه به پنجه های شاخی منتهی می شوند. به همين دليل به خزندگان (reptiles )، چنگال داران (clawers ) هم می گويند.

سوسمارها در كل كره خاكی، قريب به 3300 گونه اند كه به 30 خانواده تعلق دارند؛ در ايران از اين بين 122 گونه سوسمار در 8 خانواده شناسايی شده كه به دليل گستره وسيع موضوع، تنها اندكی پيرامون آنها و نيز ويژگی های كليشان خواهم گفت. هشت خانواده به قرار زيرند:

1. (Gekkonidae): ژكونيده : خانواده ژكوها يا جكوها يا گكوها : 37 گونه



2. (Eublepharidae): خانواده ژكوهای پلنگی : 3 گونه



3. (Agamidae): خانواده آگاماها : شامل 18گونه



4. (Uromastycidae): خانواده آگاماهای دم تيغی : 3 گونه - گياه خوارند



5. (Scincidae): خانواده اسكينك ها : 16 گونه



6. (Lacertidae): خانواده لاسرتاها يا اِرمياس ها : 41 گونه



7. (Anguidae): خانواده انگوييدها : 2 گونه



8. ( Varanidae ): خانواده بزمجه ها : 2 گونه



مجموعاً 122 گونه، برای نخستين بار در ايران اين تعداد توضيح داده می شود كه اين آمار تاكنون 119 گونه بوده.
سوسماران در ايران عموماً زيستگاه های خاص و دايمی را در يك محدوده نه چندان وسيع كه ممكن است پراكنششان تنها محدود به همان ناحيه باشد، يافت شوند؛ اين مهم به تناسب شرايط زيستی آنها كه خود به علت شرايط محيطی حاكم كه سبب تحول زيستی و مرفولوژيكی ( شناخت درباره اندام های داخلی و خارجی يك جاندار ) آن ها شده، مربوط می شود. علت اساسی محدوديت در پراكنش، به محدوديت يا در واقع عدم توانايی در مهاجرت و تغيير مكان زندگی به مسيرها و فواصل دور نسبت به پستانداران و بالأخص پرندگان است. اين امر همچنين بيانگر آسيب پذيری يا در معرض خطر بيشتر قرار گرفتنشان نسبت به دو گروه ذكر شده است كه نگرانی ها را حول ادامه حيات اين جانوران به علت تخريب زيستگاه كه يكی از مباحث مهم در مديريت حيات وحش می باشد را به دنبال دارد.

ويژگی های كلی سوسماران:
تنفس نه تنها در اين زيرراسته بلكه در كليه خزندگان ديگر، با شش صورت می پذيرد. همگی خونسرد هستند و دمای بدن در آنها تابع دمای محيط است.تخم گذار يا زنده زا و نيز جداجنس هستند. نوزاد در بدو تولد به حيوان بالغ شبيه است. اين خزندگان عموماً به كمك تماس با منابع حرارتی، می توانند به مدت طولانی در طی روز دمای بدن خود را در سطح بالايی ثابت نگه دراند كه خود زمينه فعاليت و در واقع شكار در گونه های روز فعال مثل آگاماها است. اگر چنان چه دمای بدن خيلی بالا برود، مثل ساعت های اوج گرمادهی آفتاب در ساعت های 12 تا 2-3 بعد از ظهر، زير گياهان و يا درون حفرات و شكاف ها پناه خواهند برد. قدرت ديد در زمان هايپرترميك ( زمانی كه خون و بدن در دمای بالاست )، در گونه های روز فغال، بالا بوده كه علت آن هم جريان بيشتر خون و لذا خون رسانی بهتر به سلول های گيرنده نوری و عصبی است. بعضی از اعضای اين زيرراسته، دست و پا ندارند و نبايد آن ها را با مارها يكسان دانست. مارها از سوسماران اشتقاق پيدا كرده اند و يكی از شواهد اين موضوع، اعضای خانواده اسكينك هاست كه دست ها و پاها در آنها بسيار تحليل يافته و نحيف تر از ساير خانواده های سوسماران است. نوشته بهزاد زادهوش ( Anobanini.net )

رنگ و تغيير رنگ:
تغيير رنگ در خانواده آگاماها ( در بين مردم عام در ايران چون آگاماها به غير از خانواده بزمجه ها، بزرگ ترين چثه ها را دارا می باشند با نام آفتاب پرست يا بزمجه و يا سوسمار كوهی خوانده و شناخته می شوند كه فقط سوسمار كوهی آن هم برای برخی گونه های صخره زی صحيح است) و آفتاب پرست ها ( در ايران وجود ندارند و با نام كاملِئون خوانده می شوند ) به خوبی قابل مشاهده است كه به دلايل خاصی رُخ می دهد؛ تغيير رنگ نقش مهمی در كنترل حرارت دريافتی ايفا می كند؛ حيوان بسته به اين كه كدام يك از پاسخ های جذب يا انعكاس حرارت مناسب تر است، تيره يا روشن تر می شود ( مكانيسم های كنترل كننده حرارت، غده هيپوتالاموس و پينه آل و نيز سيستم اكتوترميك ( برون ده حرارتی ) و عوامل ديگری می باشند ) در حين بروز رفتارهای نزاع بر سر جفت و نيز جلب توجه ماده ها همچنين در برابر خطر و فشار يا تنش محيطی و پاسخ به دما كه اشاره شد، در بسياری آگاماها تغيير رنگ صورت میگيرد. رنگ بدن در بسياری زيرگونه ها يا نژادها در پاسخ به محيط زندگی، كم رنگ تر يا پررنگ تر است و اصولاً نه تنها در سوسماران بلكه در بسياری خزندگان، رنگ بدن جنس نر و ماده متفاوت بوده ( نرها رنگارنگ تر و تيره ترند ) و الگوهای رنگ آميزی بسيار جالبی دارند.

عضو بينايی ( چشم ها ):
مردمك و حالت چشم، سرنخ هايی را پيرامون چگونه ديدن در كليه خزندگان و بسياری ديگر از جانوران مهيا می كند و اين كه زمان فعاليت و غذايابی روزها صورت می پذيرد يا شب هنگام. در بسياری خزندگان، پرده ای به نام پلك سوم ديده می شود كه به سرعت روی چشم كشيده شده، قرنيه را تميز و حفاظت می كند. اين پرده يا پوست متحرك، در اعضای خانواده ژكوها و نيز مارها ديده نمی شود ( اين دو گروه نه تنها پلك سوم ندارند، بلكه پلك هم ندارند )، در عوض يك پوست شفاف به نام عينك روی قرنيه به صورت ثابت كشيده شده است. شبكيه كه داخلی ترين لايه چشم در هر جانور با حدقه چشم كامل است، دارای سلول ها گيرنده نوری استوانه ای و مخروطی ( آدمی هر دو را دارد ). انواع مخروطی توانايی ديدن رنگ ها و جزييات ظريف اشيا را به جانور داده، در نور قوی بيشتر تحريك می شوند و لذا در گونه های روزفعال يا روزشكار تراكم بيشتری داشته و بارزترند و بنابراين جانور را قادر به تميز دادن رنگها میكنند؛ اين سلول های مخروطی كه تراكم زيادی به خصوص در چشم لاكپشتان دريايی و بسياری سوسمارها دارند، در تعيين نور پُلاريزه ايفای نقش می نمايند. به طور كلی خزندگان با مردمك چشم گِرد، معمولاً روزفعال بوده و احتمالاً قادر به تشخيص رنگ های زرد، قرمز، آبی و سبز نسبت به رنگ های نوع تيره هستند.

سلول های استوانه ای در نور كم و ضعيف بيشتر تحريك می شوند و تراكم زيادی در شبكيه چشم مارها و ژكوها دارند و تصوير سياه و سفيد به دست می دهند. ظاهر مردمك چشم در گونه های شب فعال به صورت بيضوی-خطی بوده. قدرت بينايی در ژكوها را با گربه ها قابل مقايسه می دانند. ولی مارها به نسبت زيادتری قدرت ديد كمتری دارند.
تنفس: حجم شش های خزندگان در مقايسه با پستانداران ( شش پرندگان سيستم متفاوتی داشته به كيسه های هوادار معروف است ) بيشتر بوده كه اين فضای حجيم، امكان ذخيره و نگهداری هوا را فرآهم می آورد در حدی كه برخی از گونه های آگاماها و لاسترها قادر به ادامه حيات در نيتروژن خالص به مدت 10 الی 15 دقيقه بوده و نيز از طريق سازگای هايی كه طی تكامل در آنها ايجاد شده به كاهش مصرف اكسيژن در آنها انجاميده است. حبس و كاهش مصرف اكسيژن در شرايط خطر و ترس رُخ می دهد، در اين حالت هوا در گلو دميده می شود. به طور كلی خزندگان به مصرف زياد اكسيژن محتاج نيستند؛ و اين به دليل تراكم و تعداد كم ميتوكندری ها ( ميتوكندری ها اندامك های سلولی هستند كه باعث تنفس سلولی و آزاد سازی انرژی از قندها در سلول ها شده و در تنفس هوازی يعنی با وجود اكسيژن، از طريق چرخه كِربس و مصرف گلوكز، انرژی توليد می شود كه به مراتب مقدار اين انرژی بسيار بيشتر از انرژی آزاد شده در تخمير است و در صورت نبود اكسيژن گلوكز به ميتوكندری وارد نشده، در سيتوپلاسم سلول به لاكتيك اسيد تخمير می يابد ) و نيز درصد كمتر متابوليسم بی هوازی ، قادر به فعاليت طولانی مدت نمی باشند و مايلند در فواصل، حركاتی كه عموماً در نتيجه انقباضات عضلات آن ها ناشی از متابوليسم ( سوخت و ساز، در اين جا يعنی سوخت ) بی هوازی گلوكز و گليكوژن ( پلی مر ذخيره ای گلوكز در جانوران گليكوژن و در گياهان نشاسته نام دارد ) است، داشته باشند.

ارتباطات و رفتارها:
در بسياری گونه ها، رفتارهای آميزشی و اجتماعی جالبی وجود دارد و ارتباطات غالباً از طريق سيگنال ها يا علايم بينايی و شنوايی كه عموماً غريزی هستند، برقرار می شود. بسياری از سوسمارها با حركات و حالات سر علامت می دهند. تنها اعضای خانواده ژكوها در بين 30 خانواده موجود قادر به توليد صدا هستند و نيز قدرت شنوايی در آنها خوب است ( شنوايی در تمساح ها و سوسماران به مراتب بهتر از لاكپشتان و مارها بوده زيرا در مارها و لاكپشتان، زايده ای پرده مانند روی گوش ميانی را احاطه كرده و احياناً كسانی كه به نداشتن عضو شنوايی در آنها تأكيد دارند، اشتباه می كنند. برخی از گونه های سوسماران نيز دارای لاله خارجی و قابل مشاهده هستند ) نرها نيز همان طور كه اشاره شد، رفتارهای جفت گيری از خود بروز می دهند.

ديگر ويژگی ها:
گونه های شب زی يعنی ژكوها به نحوی چشم در آن ها تكامل يافته كه برای شرايط ديد در شب، متناسب است. همگی سوسماران به آب برای نوشيدن و تخم گذاری به مقدار كم نياز دارند كه آن را از محل هايی كه آب باران تجمع يافته و ذخيره شده مانند شكافها، حفرات و زير زمين يا چگالش بخار هوا به صورت شبنم بر روی زمين يا روی بوته ها و سنگها، به دست می آورند. اما غالباً آب مورد نياز بدن را از همان شكار خود تأمين میكنند. غذای مشترك اغلب گونه ها، انواع حشرات شامل مورچه ها، مگس ها، جيرجيرك ها، پروانگان، ملخ ها و ... است. گونه های روزفعال از صخره ها و درختان بالا می روند تا از طريق آفتاب گرفتن، انرژی كسب كنند.

آيا اين جانوران خطرناك و مضررند ؟
قطعاً و يقيناً خير. هر جاندار در زنجيره غذايی نقش ويژه خود را داراست. اين جانوران به دليل شكار حشرات مضر، به پاكسازی و كاهش جمعيت آنها مثل مگس ها، ملخ ها، سوسك ها، پشه ها و ... ، بسيار به حال انسان مفيد واقع می شوند.

اما برخی بر اين تصورند كه سوسماران نيز همانند بسياری از مارها دارای نيش سمی اند و برای آدمی خطرناك؛ سوسماران در هيچ كجای ايران و جهان از هر نوعی، فاقد غدد سمی و دندان های بزرگ و تيزند ( البته به غير از بزمجه ها ) و تنها دو گونه سوسمار در دنيا كه هر دو هم در آمريكای مركزی يافت ميشوند و به نام های (Gilla monster) و (Beaded lizard) شناخته می شوند دارای غدد زهری هستند. دليل اين كه سوسماران نيازی به غدد و نيش زهری ندارند به تواناييشان در فرار و سرعت حركت زياد، برمیگردد. ( Anobanini.net )
نويسنده و پژوهشگر بهزاد زادهوش دانشجوی مقطع كارشناسی محيط زيست

[Meghdad]

آقا بهزاد بسيار ممنون از توضيحات مبسوط و عالى كه ارايه شد.

پس با اين حساب اون عكس مربوط به خانواده ژكوها ميشه كه شب فعال هستند و به لحاظ بينايى شب‌ها ديد بهترى دارند و با در نظر گرفتن اينكه گوش شنوا هم دارند و سرعت
عمل‌شون خوبه، احتمال گير انداختن اون‌ها در تاريكى بايد كار سختى باشه
با خوندن اين مطلب علت حركات نسبتا تند شكم بعضى نمونه‌هاى اين جانور برام معنى پيدا كرد.

خاطرم هست كه هميشه تعداد زيادى مارمولك زير پيچك‌هاى خونه مادربزرگ وجود داشت كه همسايه‌ها از بابت حضور اون‌ها گله داشتند و ميخواستن پيچك رو قطع كنند كه مادربزرگ از اين كار ممانعت ميكرد، چون خوب ميدونست كه حضور چند تا مارموك بهتر از يه عالمه حشرات مزاحم هست ;

ضمنا تحقيقات زيادى روى حركات اين موجودات براى شبيه‌سازى انجام شده، يكى از دوستان كه در زمينه فعاليت‌هاى رباتيك تخصص داره مطالب بسيار جالب و شنيدنى رو نقل ميكرد كه اگر بهش دسترسى پيدا كردم حتما يك سرى از مقالاتش رو اينجا ميذارم.

راستى همه نمونه‌هايى كه ديدم 4 تا انگشت داشتند. آيا اين‌ها گونه‌هاى متفاوتى هستند يا اطلاعات در اين مورد كلى داده شده؟

[Meghdad]

اين همه چند عكس مرتبط از سفر خارتوران: (علاقه دوستان رو هم در نظر داشته باشيد ;) )









آقا اگر توضيحاتى در اين مورد لازم ميدونى، ما مشتاقيم :ymhug:

[Behzad]

آقا مهلت بدين.
اين كه چهار انگشت دارن، من ابتدای مقاله گفتم كلياتی از سوسماران و اصلاً هيچ توضيح كاملی راجع به 8 خانواده ندادم. مثلاً بعضی از همين ژكوها، 4 انگشت دارن كه من اصلاً تاحالا به غير از مارمولك خونگی كه به ژكوها متعلق، ديگه ژكو نديدم!. بعضی اسكينكا 3 انگشتين. خونواده لاسرتاها كه شامل لاسرتاها، ارمياس ها و مِساليناهاست و آگاماها 5 انگشتين. خونواده انگوييد ها كه در ايران دو گونه كَلمره يا كرم تنبل و مارمولك شيشه ای يا لوس مار، اصلاً دست و پا ندارن.
اين كه باكتری سالمونلا دارن، همون مرحوم دكتر هرمز اسدی برام در پاسخ به سؤال اين كه آيا سوسمارا نيش می زنن اين صحبت را باهام كرد؛ و خودتون ميدونيد كه اينجا ايرانه، فرانسه نيست كه مدرك و مقاله نوشته بشه. بعد تازه اين كه كجاها بالقوس، من ميگم همه جا. شرط احتياط را بايد رعايت كرد. مثلاً خيلی از سوسمارا ترشحات پوستی هم دارن. و يا ممكن مثل ما كه شديد ميترسيم و خودمونو خراب ميكنيم، اونها هم در دست ما چنين كای بكنن چون خيلياشون تاحالا آدم نديدن چه برسه به اين گه بخوان تو دستش واستن. بيماريای انگلی هم درشون مخصوصاً در لاكپشت های خشكی-آبی زياد ديده ميشه.
عكس اول كه چشم يه ژكو، من با ديدن چشم يه جونور نمی تونم بگم چه نوعی و هميشه همين كه شكل ظاهر يه سوسمار را ببينم متوجه ميشم مال چه خانواده ای ( كليد شناسايی گونه ها همين شكل اعضای يك خانوادست و برام شناسايی دقيق مهم نيست چون منابع اطلاعاتی گونه ها كمه و كار دشواريم هست ). عكس دوم و عكس سوم چند آگامای سروزغی خاكستری كه پراكنش وسيعی در مركز و شرق ايران داره.

[Alirezaa]

یه عکس دیروز گرفتم از یه لاسرتای خزری, خوشحال میشم اگه اطلاعات بیشتری ازش بهم بدی بهزاد جان شاید برای بقیه هم جالب باشه
(محل عکس دریاچه شورمست تو جاده فیروزکوهه)

[Behzad]

خيلی خوشگل. آفرين عليرضاخان. طبيعت شورمست كه خيلی باحال. لاسرتای سبز خزری تا حدود 30 سانت رشد ميكنه، در كشورهای روسيه، تركيه، ارمنستان، ايران، تركمنستان و آذربايجان ديده ميشه و در ايران پراكنشش به شمال ايران محدود ميشه اما بين اردبيل و آذربايجان شرقی كه در واقع جنگل های ارسباران قرار داره هم ديده شده. يكی از قشنگ ترين گونه های سوسمار ايران. مثل بيشتر لاسرتاها هم روز فعال و بين بوته ها، چمنزارها و علفزارها و همچنين درون سوراخ ها و شكاف ها ديده ميشن. تغذيشونم كه مثل ساير سوسمارا از انواع بندپايان و چون در نواحی سبز و مرطوب زندگی ميكنن كه محيط مناسبی برای رشد نرم تنانی مثل حلزون ها و ليسه هاست ( ليسه همون هلزون بدون صدف )، از اين نرم تنان هم تغذيه ميكنن. مثل بقيه سوسمارای ديگه هم خيلی تند و سريعن. بارز ترين ويژگیشون همين كله و بالا تنه سبز رنگ و حتی در بعضياشون دو پهلوی بالا تنه به رنگ آبی.